Kişisel bakım ve temizlik, sağlıklı bir yaşam sürdürebilmesi için her insanın yerine getirmesi gereken önemli bir ihtiyaçtır. Ancak yapılan araştırmalar bakım ve temizliğin doğadaki canlılar için de en az insanlar kadar önemli olduğunu göstermiştir.Düşünme, plan yapabilme, birkaç aşama sonrasını tahmin edebilme, olaylar karşısında tedbir alabilme, kavrama, bir amaç için hareket etme gibi yetenekler tamamen insana has özelliklerdir. Doğadaki diğer canlılar ise böyle bir bilince ve akla sahip değildirler. Dolayısıyla onların plan yapmaları, ileriyi görmeleri, ancak bir aklın ortaya koyabileceği özellikler ortaya koymaları, karmaşık hesapları yapıp uygulamaları, herhangi bir konuda karar vermeleri beklenemez. Ancak buna rağmen doğadaki canlıların yaşamlarını incelediğimizde birbirinden mucizevi özelliklere sahip olduklarına şahit oluruz. Titizlik ve kararlılıkla yerine getirdikleri ve büyük bir çaba ve zaman harcadıkları temizlik alışkanlıkları da bunlardan biridir.
İçinde bulundukları ortam ne kadar kirli olursa olsun daima son derece temiz bir görünüme sahip olan canlılar, üstelik bu temiz görünümü elde etmek için insanların kullandığı malzemelere de ihtiyaç duymazlar. O halde bu fiziksel temizliğe ve tertemiz görünüme nasıl sahip olurlar?
Her canlı gerek fiziksel özelliklerine gerekse bulunduğu ortama en uygun temizlik alışkanlığına sahiptir. Ancak hangi yöntemi kullanırlarsa kullansın, yeryüzünde yaratıldıkları ilk andan beri tüm canlılar bakım yaparken ve vücutlarını temizlerken sonsuz akıl sahibi Yüce Allah’ın kendilerine ilham ettiği emirleri yerine getirirler.
Kuşların Temizlik ve Bakım Yöntemleri
Karıncaların ve diğer bazı böceklerin antibiyotik madde salgılayan özel bir bezleri bulunur. Bu salgıyı yuvalarında bakteri ve mantarların üremesini önlemek için düzenli olarak bedenlerine sürerler. Ancak kuşlar, karıncalar gibi kimyasallar salgılayamaz. Bu nedenle de bazı kuş türleri, temizlenebilmek için karıncaları kullanır. Bu işlemler için tepe biçimindeki karınca yuvalarının üzerlerine konar ve karıncaların tüylerinin aralarına girmesine izin verirler. Böylece karıncaların salgıladıkları formik asit, kuş tüyleri arasında bulunan parazitlerle mücadele ederek onları yok eder.
Kuşların tüylerini temizlemek için kullandıkları bir diğer araç ise gagalarıdır. Gagalarıyla yaptıkları temizlik sayesinde tüylerinin aynı zamanda düzgün durmalarını da sağlarlar. Kuşlar her gün tüylerini temizler ve biçimi bozulanları onarırlar. Kuşların, temizliğin yanı sıra uçmak ve sıcak kalmak için de tüylerini düzgün tutmaları gerekir. Kuyruklarının dibinde bulunan özel yağ bezlerine hafifçe vurarak gagalarını yağlarlar. Daha sonra yağa bulanmış gagalarını tüylerini taramak için kullanırlar. Bu yağ hem tüyleri yumuşatır hem de sudan korur. Tarama işlemindeyse tüylerini temizleyerek, biçimi bozulanları düzeltirler.Tüm bu işlevleri dolayısıyla kuşların temizlik ve bakım için kullandıkları gagaları büyük bir öneme sahiptir. Kuşların gagalarının ve gagaları sayesinde yaptıkları temizliğin oldukça hayati bir önem taşıdığı Utah Üniversitesi'nden biyolog Dale Clayton tarafından şöyle vurgulanmaktadır: ”Eğer kuşların, parazitlerini temizlemelerini engelleyen, bozuk ve işlevsiz bir gagası olsaydı; hızla artan parazit miktarı yüzünden kısa sürede ölürlerdi. Örneğin kışların sert geçtiği yerlerde, tüylerini temizleyemeyen güvercinlerin birçoğu tüylerinde artan parazitler nedeniyle bir yıl içinde ölürler.”
Kuşların temizlik ve bakım için kullandıkları yöntemler bunlarla sınırlı değildir. Kimi bedenine su sıçratarak, kimi ise kuma sürtünerek temizlenir. Örneğin, kiraz kuşları çoğu zaman suda oynuyormuş gibi görünseler de aslında banyo yaparlar. Suyu sıçratır, başlarını sallar ve tüylerini kabartırlar. Bunu ise her zaman belli bir sırayla yaparlar.
En ufak bir kirlilik, kuşların aerodinamik özelliklerini kaybetmelerine yol açar. Bu nedenle tüm kuşlar gagaları ile tüylerini tek tek temizlemek zorundadır.
Balıkçıl Kuşları ve Papağanların Farklı Yöntemleri
Birçok kuşun aksine papağan ve balıkçıl kuşlarının, kuyruklarında yağ bezesi yoktur. Bu nedenle kanatlarını temizlemek için bir çeşit toz üretirler. Bu toz, tüylerinin yıpranmış uçlarından gelir. Bazı türlerde -güvercinler ve papağanlarda olduğu gibi- tozlar kuşun tüyleri arasına dağılmıştır. Diğerlerinde, özellikle balıkçıl kuşlarında ise bu tozlar küçük öbekler halinde toplanmıştır. Tozun, temizliğin yanı sıra ne işe yaradığı henüz tam olarak anlaşılamamıştır; fakat kanatların su geçirmezliğine yardımcı olduğu tahmin edilmektedir. Yıkama, topraklama ve tozlamayla tüyler tekrar uçuşa uygun pozisyon için hazırlanmış olur. (David Attenborough, The Life of Birds, s.53) Balıkçılların ve papağanların temizlenmek için kullandığı bu yöntem de, Yüce Rabbimiz'in benzersiz yaratışının örneklerinden sadece biridir.
Temizliğin Kediler İçin Önemi
Kediler tüm vücutlarını dilleri ile temizlerler. Kedilerin dilleri pürüzlü bir yüzeye sahiptir. Bu sayede tüylerinin üzerlerindeki yabancı parçacıkları yakalarlar.
Vücutlarını soğutacak ter bezleri olmadığı için, sıcak havalarda insanlar gibi terlemezler. Bu nedenle kediler vücutlarının soğuması için temizlenmeye ihtiyaç duyarlar. Temizlik sonrasında buharlaşma sonucu soğumaya benzer bir etki oluşur.
Temizlenmiş bir kürk çok daha yumuşak olur. Bu da soğuktan daha iyi bir yalıtım demektir. Buruşuk kürkler ise yalıtım özelliklerini yitirdiği için soğuk havalarda yaşamı zorlaştırır. Aynı zamanda kedilerin aşırı ısınmasını da engeller.
Kedilerin tüyleri güneş ışığına maruz kaldığında D vitamini üretir. Kediler temizlenirken bu vitamini direkt vücutlarına almış olurlar.
Temizlik kedilerin kürklerini su geçirmez hale getirir. Kedilerin dillerinin tüylerin üzerindeki hareketi deri altı bezlerinin kediyi kuru tutacak özel bir madde salgılamasını sağlar.
Su Altı Dünyasında Temizlik
Suların altında yaşayan ve sudan hiç çıkmayan canlıların da temizliğe ihtiyacı olması ilk başta şaşırtıcı gelse de, temizlik su altındaki tüm canlılar için de büyük önem taşımaktadır. Örneğin balıkların, üzerlerinde yaşayan asalaklardan arınmaları gerekir. Asalaklar, balıkların derisinde, pullarının arasında ve ağızlarının içinde yaşarlar. Bir an önce temizlenmeyen asalaklar ise oldukça çabuk çoğalarak balıkların ölmesine dahi neden olabilmektedir. Bazı balık türleri kendi kendilerini temizleyebilecek herhangi bir sisteme sahip olmadıkları için de başka canlılar tarafından temizlenmeye gereksinim duyarlar. Böyle durumlarda bazı balık ve karides türlerinin yaşadığı mercan kayalıklarına gider ve başka canlılarla yardımlaşırlar. Bu şekilde, bir taraf kendisine yiyecek temin ederken, diğer taraf temizlenmiş ve zararlı organizmalardan arınmış olur.
Çöpçü Balığı
Çöpçü balığı adı verilen küçük balıklar dişleriyle balıkların üzerindeki parazitleri toplayarak beslenirler. Parlak siyah-mavi çizgili vücutları ve özel zigzag dansları olan çöpçü balıkları büyük balıkların ağzının içine girerek dişlerini de temizlerler. (Jill Bailey, Mimicry and Camouflage, s.32)
Temizlikçi Karidesler
Temizlikçi karideslerin görevi, okyanustaki balıkları temizlemektir. Birçok temizlikçi karides çeşidi vardır. Resimde görülen karidesin kırmızı ve beyaz çizgileri bir deniz feneri gibi işlev görerek, temizlenmeye ihtiyacı olan balığın karidesi bulmasına yardımcı olur. İki uzun beyaz anteni olan karides, balığın üzerine yerleşir yerleşmez balık, sabırla derisinin ya da yarasının üzerindeki ve ağzının içindeki parazitlerin yenmesini bekler. Bu temizlik ekibi, balığın tamamen temizlendiğinden emin olana kadar görevini sürdürür. (Ranger Rick, Aralık 1990, s.5)
Deniz Kaplumbağası ve Mercan
Mercanlarda yaşayan balıkların birçoğu dipteki kayaların üzerinde buldukları su yosunları ile beslenirler. Ancak bu balıkların tek yiyecek kaynağı su yosunları değildir. Bazı mercan balıkları, deniz kaplumbağalarının kabuklarına yapışmış olan mantarları da yerler.Yüzerek bu balıkların yanına gelen deniz kaplumbağaları, sanki sözleşmiş gibi, balıkların yaşadığı bölgeye yakın bir yerde durarak balıkların gelmesini bekler. Böylece kendilerinin yapamayacağı temizliği, mercan balıklarına yaptırmış olurlar.
Temizlikçi Balıklar
Temizleyici balıkların sırt yüzgeçleri bir vantuz gibidir. Oxyjulus californica, diğer adıyla senyorita, bu balıkların en bilinenidir. Temizleyici balıklar da çok rahat bir şekilde bazen balığın dişlerini, bazen de vantuza benzer yüzgeçleri sayesinde balığın solungaçlarını temizler, bu sayede karınlarını doyurmuş olurlar. (Bilim ve Teknik Dergisi, Sayı 237, Ağustos 1987, s.3)
Hawaii yakınlarında yaşayan sarı renkli yosun balığı ile altın halkalı cerrah balıkları, yeşil kaplumbağaların üzerindeki alglerle beslenirler. Resimde görülen kaplumbağanın alt kısmındaki ölü ve yıpranmış derileri yiyen ise yalnızca Hawaii’de bulunan çırçır balığıdır.
Tüm Evreni Saran Yaratılış Gerçeği
Hiçbir şuura, akla, karar verme, muhakeme ve yargı yeteneğine sahip olmayan canlıların temizlik ve bakım konusunda sergiledikleri bu birbirinden dikkat çekici davranışlar ve birbirlerinin temizliği için yaptıkları fedakarlıklar tek bir gerçeği göstermektedir: Bu canlılar ve doğada bulunan diğer canlılar yaratıldıkları ilk andan itibaren Yüce Allah'ın kendilerine verdiği ilham ile hareket etmekte, O'nun emri ve denetimi ile yaşamlarını ve nesillerini sürdürmektedirler. Yüce Rabbimiz'in eşsiz yaratışı ve ilmi bir Kuran ayetinde şu şekilde bildirilmektedir:
”Allah, yedi göğü ve yerden de onların benzerini yarattı. Emir, bunların arasında durmadan iner; sizin gerçekten Allah'ın herşeye güç yetirdiğini ve gerçekten Allah'ın ilmiyle herşeyi sarıp-kuşattığını bilip-öğrenmeniz için.” (Talak Suresi, 12)
Kısa Kısa...
Sekiz-on işçi arı, 24 saat boyunca belli aralıklarla yer değiştirerek kraliçe arıyı temizler. Bu sırada onlara, kraliçe arının koloniyi birarada tutmaya yarayan salgıları bulaşır. Kraliçenin salgısına bulanan işçiler, bunu öteki işçilere de bulaştırırlar. Bu şekilde yaklaşık 50.000 işçi arıdan oluşan kolonide hem temizlik hem de haberleşme sağlanmış olur.
Tüm kurbağalar büyük gözlere ve göz kapaklarına sahiptirler. Bu hayati organlarını korumak ve temizlemek için ise, birçoğunun gözlerini yağlayacak ve temizleyecek özel bir zarı vardır.
Gözyaşları ve göz kapağı olmayan sinekler, yemek bulmak ve düşmanlarından korunmak için kullandıkları gözlerine oldukça özel bir bakım uygularlar. Örneğin at sinekleri, gözlerini ön bacaklarında bulunan sert kıllarını kullanarak temizlerler.
Bu makale, İlmi Mercek Dergisi 32. sayı (Şubat 2007) 52. sayfada yayınlanmıştır.